Ðề tài là phạm vi hiện thực mà nhà văn chọn lựa và miêu tả, thể hiện tạo thành chất liệu của thế giới hình tượng trong tác phẩm đồng thời là cơ sở để từ đó nhà văn đặt ra những vấn đề mà mình quan tâm. Có thể nói, đề tài là khái niệm trung gian giữa thế giới hiện thực được thẩm mĩ hóa trong tác phẩm và bản thân đời sống. Người ta có thể xác định đề tài trên 2 phương diện: bên ngoài và bên trong. Nói đến phương diện bên ngoài là nói đến sự liên hệ thuần túy đến phạm vi hiện thực mà tác phẩm phản ánh. Ở đây, sự xác đinh đề tài thường dựa trên cơ sở các phạm trù lịch sử- xã hội Nói đến phương diện bên trong, đó chính là tính chất của đề tài bên ngoài. Trong trường hợp này, đề tài chính là vấn đề được thể hiện trong tác phẩm và trong nhiều trường hợp nó trùng khít với chủ đề.
Đề tài trong “Cái chết của một viên chức” của Trekhov là một đề tài khá quen thuộc, có tính truyền thống của văn học Nga, xuất hiện từ thế kỉ XIX: Đề tài Con người nhỏ bé. Đề tài con người nhỏ bé đã xuất hiện trong văn học Nga từ những sáng tác của Puskin, đến Tolstoy, Gogol, Trekhov, đề tài này không ngừng được phát triển, không ngừng được mở rộng và được khám phá trên nhiều phương diện mới, làm tiền đề cho việc phát triển những chủ đề mới, với các tư tưởng mới mẻ, tiến bộ. Con người nhỏ bé trong văn học Nga, đúng như tên gọi của nó, thường là những con người ở dưới đáy xã hội, họ là những con người không có quyền lực, quyền hành trong tay họ, nếu có, thì cũng là cái gì đó rất cỏn con, chỉ có hiệu lực lên những con người nhỏ bé khác, tài sản cũng không nhiều, họ là những người có số phận đáng thương, thường bị coi thường, hiếp đáp. Con người nhỏ bé có thể là một người nông dân nghèo khó ,khốn khổ, hay cũng có thể là một anh viên chức hiền lành hay bị mọi người cười cợt.
Trong truyện ngắn “Cái chết của một viên chức” của Trekhov, nhân vật đại diện cho con người nhỏ bé này chính là viên chức Ivan Dmit’ritr Treviacov. Bản chất “con người nhỏ bé” của anh ta được nhà văn khắc họa khá khéo léo. Nghề nghiệp: Treviacov chỉ là một viên quản trị hành chính bình thường, là một viên chức nhà nước – một nghề nghiệp khá quen thuộc của các con người nhỏ bé trong văn học Nga. Chi tiết chỉ vì một lần lỡ hắt hơi lên đầu một vị tướng, mà sợ sệt đến mức xin lỗi đi xin lỗi lại, sợ đến mức lăn ra chết đã cho thấy rõ nhất tính cách “con người nhỏ bé” của Treviacov, vì quá nhỏ bé, vì quá yếu ớt nên run sợ trước những con người quyền lực, thậm chí là run sợ một cách thái quá, đến mức tự giết chết bản thân.
Khi chọn đề tài “Con người nhỏ bé”, Trekhov có một ngã rẽ khác biệt, gần như trở thành một phản đề với “con người nhỏ bé” truyền thống. Con người nhỏ bé trong văn học Nga thế kỉ XIX, thường được khắc họa là những con người đáng thương, tội nghiệp. Nhà văn dành cho họ một tình cảm yêu thương tha thiết, chân thành. Các nhà văn thuộc phái dân túy, đi tìm chân lý trong nhân dân, còn khai phá được ở những con người bé nhỏ ấy những hạt ngọc sáng ngời từ tríthông minh của trái tim, họ quan niệm, về với nhân dân chính là tiệm cận chân lý nhất. Trekhov, trong cái nhìn đa diện nhiều chiều của mình, không chỉ nhìn thấy những mặt tích cực, mà còn thấy được mặt tiêu cực của những con người nhỏ bé. Chính vì thế, ở đề tài về “Con người nhỏ bé, ông đi vào khai thác chủ đề “thói nô lệ tinh thần”.
Chủ đề thói nô lệ tinh thần trở thành tiền đề cho việc xây dựng hình tượng nhân vật viên chức Treviacov. Trekhov đã tạo ra một tình huống hài hước đặc sắc để nhân vật bộc lộ bản chất: Sự việc Treviacov lỡ hắt xì hơi, bắn nước bọt lên đầu của tướng Brizalov.
Đó quả thật là một tình huống rất bất ngờ và hài hước. Hắt xì hơi, chuyện hết sức thường tình, hơn nữa, đây chỉ là một sự cố ngoài ý muốn của mọi người. Tuy nhiên phản ứng quá sức nghiêm trọng của nhân vật chính trước tình huống thường tình ấy, chính sự tương phản kì quái và lố bịch đó đã làm bật lên tiếng cười. Đầu tiên, anh ta rối rít xin lỗi, viên tướng cũng nhã nhặn bỏ qua, và tiếp tục xem kịch. Câu chuyện đến đó sẽ không có gì, nếu như nội tâm của Treviacov không ngừng sợ sệt vì cái sự việc hắt xì hơi tai quái ấy, và cứ tiếp tục xin lỗi đi xin lỗi lại, cản trở việc xem kịch của viên tướng. Nghệ thuật xây dựng của Trekhov đặc sắc ở chỗ, cùng một sự việc, qua điểm nhìn khác nhau và chênh lệch của hai nhân vật, đã xây dựng nên những hiểu lầm. Sự im lặng của viên tướng khi thưởng thức vở kịch, Treviacov lại hiểu là sự giận dữ và anh ta bắt đầu hoang mang. Sự hoang mang đó làm anh ta cứ tiếp tục không ngừng xin lỗi. Sự thái quá Treviacov mới là thứ làm phiền tướng Brizalov, khiến ông “môi dưới trề ra, tỏ vẻ sốt ruột, khó chịu”. Nhưng phản ứng của viên tướng tiếp tục bị Treviacov giải mã sai: “ngài nói ngài quên mà mắt ngài trông giận dữ thế… cần phải thanh minh với ngài rằng quả thật mình không hề cố ý…”. Cái vòng luẩn quẩn ấy cứ tái đi tái lại một cách buồn cười cho đến ngày hôm sau, khi sự lặp lại chạm đỉnh điểm và viên tướng phải giận dữ thốt lên: “Rõ thật vớ vẩn… có trời biết là thế nào nữa! Anh muốn gì nào?”. “Tấn bi kịch” hài hước của Treviacov đến đó là đến đỉnh điểm, và sự giải quyết, tất nhiên, là cái chết, cũng hài hước không kém, của nhân vật chính.
Như vậy, việc lí giải chủ đề thông qua hình tượng nhân vật Treviacov đã thể hiện rõ tư tưởng mà nhà văn muốn gửi gắm:
Thói nô lệ tinh thần , thứ ngục tù tâm hồn giam giữ con người nhỏ bé, là một hiện tượng tiêu cực. Nó làm cho anh chàng Treviacov, một con người nhỏ bé đích thực, trở nên lố bịch, hèn nhát và gây phản cảm với người đọc. Sự cam chịu vị trí dưới đáy của con người nhỏ bé chính là biểu hiện của nô lệ tinh thần . Ở Treviacov, sự cam chịu ấy còn biểu hiện ở mức cao độ hơn, cực đoan hơn: sự sợ sệt, khúm núm một cách vô lý, lố bịch. Thói nô lệ tinh thần làm tầm thường hóa con người, hạ thấp nhân cách và văn hóa của họ. Thói nô lệ tinh thần , rõ ràng làm số phận con người nhỏ bé, vốn đã đáng thương, lại càng đáng thương hơn, cuộc đời của họ như là một cái bóng lủi thủi trong xã hội, là những đời thừa, với những cái chết cũng vô nghĩa lý không kém. Trớ trêu hơn cả, những điều ấy, là do chính con người nhỏ bé gây ra cho mình.
Thói nô lệ tinh thần ở Treviacov còn gắn với một bi kịch cũng khá quen thuộc trong các sáng tác của Trekhov: Bi kịch không hiểu biết lẫn nhau của con người. Đó là thứ bi kịch ngầm bên trong văn bản, là bức tường ngăn cách tâm hồn con người, khiến họ không thể hiểu nhau, khiến những hiểu lầm, mâu thuẫn không bao giờ có thể giải quyết. Chính vì vậy, mặc dù với dung lượng ngắn và rất hài hước, nhưng số phận của Treviacov mang dáng dấp của một bi kịch thu nhỏ. Sự hiểu lầm giữa Treviacov và vị tướng là mâu thuẫn không thể giải quyết được. Và khi mâu thuẫn ấy lên đến đỉnh điểm, nhân vật bi kịch trả giá bằng cái chết. Chính tinh thần nô lệ đã vây hãm Treviacov khiến anh không thể tìm được tiếng nói chung với tướng Brizalov, và nó biến một sự việc cỏn con trở thành cái chết của một con người.
Bằng thủ pháp “mạch ngầm văn bản”, hướng đến sự ngắn gọn tối đa, việc lý giải chủ đề của Trekhov có khi không dừng lại ở một tác phẩm, mà ở chuỗi các tác phẩm. Với chủ đề “thói nô lệ tinh thần”, sự lý giải cũng được tiếp nối từ “Cái chết của một viên chức” đến “Con kỳ nhông” và lên đến đỉnh điểm ở “Người trong bao”.
Nếu thói nô lệ tinh thần làm Treviacov chuốc lấy cái chết cho chính mình, thì thói tinh thần nô lệ ở hai tác phẩm sau đã làm phương hại lên người khác. Viên cảnh sát Otrumelov với bản chất kỳ nhông, gió chiều nào hay chiều nấy, xu nịnh, với sự sợ hãi vô lý với cả những nhân vật vắng mặt, đã dẫn đến những phán quyết rất hài hước và xô lệch cán cân công lý. Còn Belikov, người trong bao, thì là một đỉnh điểm của thói nô lệ tinh thần với sự sợ hãi với toàn bộ cuộc sống, nhưng lại hay đi xét nét kẻ khác, hướng kẻ khác theo lối sống của mình. Và tác hại của nhân vật này thì cũng ở mức cao nhất, tạo ra cả một xã hội khúm núm, sợ sệt, tạo ra một bầu không khí uể oải, căng thẳng, buồn bã. Có lẽ đó cũng là một lời cảnh báo của Trekhov: Khi nhân rộng, thì thói nô lệ tinh thần không còn chỉ là một số phận hài hước, mà nó có thể là sự tổn hại nghiêm trọng đến cả tập thể, cả xã hội.
Ta thấy rõ, cảm hứng hài hước – châm biếm là cảm hứng chủ đạo của truyện ngắn “Cái chết của một viên chức”. Cám hứng ấy là chất men tạo nên tình huống truyện độc đáo như một sân khấu hài kịch, và tạo nên hình tượng nhân vật chính Traviacov như một anh hề bước trên sân khấu cuộc đời, với những suy nghĩ, hành động hết sức nghịch lý, nực cười. Cảm hứng châm biếm – hài hước cũng thể hiện rõ trong những dòng bình luận của nhà văn:
“Bỗng dưng… Trong các truyện ta thường gặp chữ “bỗng dưng” này. Các tác giả đã có lý: cuộc đời quả là đầy rẫy những chuyện bất ngờ. Bỗng dưng mặt y nhăn nhó, mắt y hoa lên, hơi thở nghẹn lại… y rời mắt khỏi chiếc ống nhòm, hơi cúi xuống và … hắt xì! Các bạn thấy đấy, y đã hắt hơi. KHông ở đâu có lệ cấm người này người nọ hắt hơi cả. Người nhà quê hắt hơi, cảnh sáng hắt hơi và đôi khi viên chức cấp ba cũng hắt hơi. Ai mà chẳng hắt hơi.”
Giọng điệu ở đây thật hóm hỉnh, tưởng như bình thản, tự nhiên, ấy vậy mà hàm chứa bên trong cái cười chế giễu, chê trách. Cảm hứng châm biếm là một sự nhạo báng trước các hiện tượng tiêu cực của đời sống, để đấu tranh chống lại nó, thay đổi nó. Nhưng cái cười ở đây, có lẽ không quá gay gắt và quyết liệt, nó hài hước một cách duyên dáng, nhưng nó thấm thía và sâu sắc.
Với đề tài “Con người nhỏ bé”, dưới sự dẫn đường của cảm hứng châm biếm – hài hước, Trekhov đã sáng tạo ra một truyện ngắn đặc sắc về chủ đề “Thói nô lệ tinh thần”. Ngắn gọn, súc tích, hài hước, thấm thía… có lẽ cũng vì thế mà “Cái chết của một viên chức” nói riêng và tất cả những truyện ngắn của Trekhov nói chung, mãi có một vị trí nhất định trong lòng bạn đọc, sống mãi cùng thời gian.
“Nghệ thuật nằm ngoài mọi quy luật của sự băng hoại, chỉ mình nó không thừa nhận cái chết”
- Seđrin -