Bài viết số 5
Thời gian: 90 phút
Đề bài: Phân tích hình tượng ông lái đò trong đoạn trích nguời lái đò sông Đà để làm rõ nghệ thụât xây dựng nhân vật của Nguyễn Tuân.
Bài làm
Những trang văn khép lại… nhưng cụôc sống mới mở ra với tất cả sức sống, màu sắc, âm thanh hoà quyện trong từng nhịp vận động của nó. Những trang văn khép lại… cảm xúc trong ta vẫn ngân dài, dữ dội và dịu êm, mạnh mẽ sục sôi mà trầm tư sâu lắng, vừa say mê vừa thổn thức. Hình tượng văn học, phương tiện phản ánh của văn học đã góp phần ghi dấu cảm xúc trong ta, và qua mỗi hình tượng, dấu ấn nghệ thuật của nhà văn hịên rõ trong trang viết. Hình tựơng ông lái đò trong “Người lái đò sông Đà” là một hình tựơng đặc sắc như thế, thể hiện rõ phong cách Nguyễn Tuân trong việc xây dựng nhân vật.
Nguyễn Tuân đuợc đánh giá là một trong những hiện tượng văn học phức tạp nhất của văn học nước nhà, bởi quá trinh sáng tác của ông là một hành trình đi tìm cái đẹp với nhiều chặng bíên đổi rất phức tạp. Sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Tuân có thể ví như cuộc đời chim phượng hoàng lửa trong truyền thuyết, cứ năm trăm năm lại tự bốc cháy, để rồi hồi sinh từ đống tro tàn, phượng hoàng lửa lại trẻ trung và lộng lẫy hơn trước. Những biến chuyển về phong cách của Nguyễn Tuân cũng giống như cuộc diệt-sinh ấy, có thể nói, đến thời kì sau CMT8, ngòi bút của Nguyễn Tuân đã có một cuộc lột xác, tích cực hơn, gần gũi hơn với vẻ đẹp của con người lao động và con người chiến đâu, là những con người hôm nay trong thời đại hôm nay.
Người lái đò sông Đà là đứa con tinh thần của Nguyễn Tuân trong thời kì ấy. Đây là tác phẩm thuộc thể kí, nên nép đẹp đặc sắc của nó, ngoài ở những cảnh đẹp mê hồn đựơc hoạ lại qua ngòi bút tinh tế của Nguyễn Tuân, còn là một cái tôi Nguyễn Tuân ngông ngạo, tài hoa uyên bác ghi dấu khá đậm nét.
Đúng như tên gọi của đoạn trích, “Người lái đò sông Đà”, qua đoạn trích cũng như trong toàn bộ tác phẩm, Nguyễn Tuân đã hướng ngòi bút của mình vào khám phá, tôn vinh những vẻ đẹp của hình tựơng ông lái đò. Hình tượng nghệ thụât là một phương tịên phản ánh đắc lực của nghệ thụât, nó là sự phản ánh hịên thực một cách nghệ thụât bằng chất liệu ngôn từ, và chỉ có thể nhận biết nó bằng cảm tính. Do đó, mỗi hình tượng nghệ thuật là một “người lạ mặt quen biết”(Bielinxki)’, mỗi hình tượng nghệ thuật là sự tổng hoà giữa cái chung và cái riêng, cái cá thể và cái toàn thể, giữa hịên thực và sáng tạo, nó vừa chân thực, vừa khái quát, nhưng đồng thời nó cũng phải mang đậm dấu ấn của người sáng tạo ra nó. Chính vì vậy, đi sâu vào phân tích hình tựơng ông lái đò, ta sẽ tìm thấy nghệ thuật xây dựng nhân vật đầy tài hoa, điêu luyện của Nguyễn Tuân.
Nguyễn Tuân là một nhà văn tài hoa, am tường về địên ảnh, có lẽ chính vì vậy, để tạo sự xuất hịên ấn tượng nhất cho nhân vật của mình, nhà văn đã dày công tạo nên một bức nền lí tưởng để mở đuờng cho sự xuất hiện của nhân vật ông lái đò: Bức tranh con sông đà dữ dội. Đó là bức tranh âm u, hiểm trở, với bãi đã cao vút, “đúng chính ngọ mới thấy mặt trời”, “giữa mùa hè mà thấy lạnh”. Con sông Đà làm người ta ghê rợn với những hút nước “như cửa cống cái bị sặc”, “kêu ặc ặc như ai rót dầu sôi vào”, và nhất là hình ảnh những con thuyền bị nó núôt chửng! Thác sông Đà hịên ra cũng không kém phần dữ dội. Ở xa thì lúc giọng oán trách van xin, khi thì giọng gằn và chế nhạo, khi như tiếng hàng trăm con bò mộng lồng lên trong rừng vầu, rừng tre nứa nổ lửa. Còn ở gần, thác đá ấy thật nguy hiểm với những con quỷ đá mặt nhăn nhúm ngỗ ngựơc. Ở con sông Đà này, ta có cảm giác tất cả thế lực tự nhiên đều cấu kết với nhau để hãm hại con người, để bắt chết những chiếc thuyền vô tình đi ngang. Chẳng trách mà Nguyễn Tuân hạ bút: “Con sông đà mang diện mạo và tâm địa của một thứ kẻ thù số một”. Thật sự, qua ngòi bút Nguyễn Tuân, con sông Đà hiện lên như một thứ thuỷ quái với sức mạnh vô biên, bạo lịêt, hoang dại, nhưng đồng thời cũng nham hiểm, tàn nhẫn, rất hiểu tâm lí con người và sẵn sàng tiêu diệt con người!
Nhưng bức tranh ấy cũng chỉ làm nền cho con người mà thôi. Bởi đối tượng trung tâm của văn học là con người, như một nhà nghệ sĩ đã nói, “Tác phẩm nghệ thuật chân chính là tác phẩm tôn vinh con người”, chính vì vậy, thiên nhiên dẫu đẹp, dẫu sống động cũng chỉ làm nền, trở thành bình dịên thứ hai để tôn vinh con người. Con sống Đà dữ dội chính là một thứ môi trường anh hung ca lí tưởng để người lái đò bọc lộ phẩm chất, con sông Đà càng dữ dội bao nhiêu, thì tầm vóc con người càng sừng sững, lẫm lịêt bấy nhiêu.
Hình tựơng nhân vật ông lái đò đựơc khắc hoạ đậm nét trong sự đối lập với con sông Đà, qua cuộc chiến cam go , căng thẳng với thiên nhiên hùng vĩ để chế ngự thiên nhiên. Đó là một ông lái đò dũng cảm , gan trí, kiên cường bất khuất khi đối mặt với ba trùng vi thạch trận của sông Đà.
Trùng vi một “nhiều đá lắm nước, bốn của từ chỉ có một cửa sinh nằm ở tả ngạn”. “Nước hò la áp đảo”, “đánh đòn lung, đòn tỉa, đòn âm, cả những đòn độc hiểm nhất”. Ông lái đò “Cố nén vết thương”, “mặt méo bệch đi” nhưng vẫn tỉnh táo chỉ huy sáu cái mái cheo vựơt qua thạch trận. Bằng ngòi bút miêu tả tinh tế, Nguyễn Tuân đã khắc hoạ hình ảnh một ông lái đò dũng cảm ,lí trí và gan góc, dẫu bị thương vẫn không chịu khuất phục, bằng mọi giá vượt qua hoàn cảnh khắc nghiệt mà thiên nhiên đưa ra.
Tuy vậy, đến trùng vi thứ hai, ông lái đò chuyển từ thế thủ sang thế công. Trùng vi này vẫn mênh mông đá nước, nhưng cửa sinh lại nằm ở hữu ngạn. ông lai đò nắm chắc binh pháp thần sông thần đá, quyết tâm cưỡi thác sông Đà như cưỡi hổ. Trước những con quỷ đá, khi thì ông điều khiển thuyền vượt qua, khi thì ong chặt đôi tiêu dịêt, lúc thì ông “đè sấn tới”. Ông lái đò lừng lững giữa trận địa dữ dội của sóng gào và những hòn đá lởm chởm, oai phong như một vị tướng can trường, ở ông hội đủ phẩm chất về trí tụê cũng như sức mạnh. Chính vì vậy ông lái đò vượt qua trùng vi thứ hai. Ông lái đò ghì cương lái, bám lấy dòng nước đúng ông lái miết một đuờng chéo thẳng về phía cửa đá ấy. Đây là những câu văn sinh động, điêu luyện, đầy kiến thức của Nguyễn Tuân. Nhà văn uyên bác đã vận dụng những tri thức của môn thể thao đua xe cùng những góc quay đa dạng, lia táo bạo của nghệ thuật địên ảnh, nên áng văn dòng vào ta những chuỗi hình ảnh kịch tính, sống động, thu hút!
Trùng vi thứ ba, trùng vi cuối cùng, cửa sinh nằm ở giữa hàng hộ vệ đá. Ông lái đò lao thẳng vào cửa ấy. Ông cho thuỳên “đi qua chiếc cổng đá, cảnh mở cánh khép”. Chiếc thuỳên vút qua cánh cửa đá. “Vút! Vút! Cửa ngoài, cửa trong, lại cửa trong cùng, chiếc thuyền như mũi tên tre xuyên qua làn nước, vừa xuyên vừa tự động lái đựơc, lượn đụơc. Câu văn nhịp nhàng, gấp gáp, mau lẹ, như chính những động tác của ông lái đò. Ở đây, một cách quyết đoán và bản lĩnh, ông lái đò đã sử dụng chiến thuật đánh áp đảo, đánh nhanh thắng nhanh! Phép so sanh chiếc thuyền với mũi tên tre của Nguyễn Tuân vừa độc đáo, nghệ thuật nhưng cũng rất thực tế. Tại sao phải là mũi tên làm bằng tre mà không phải là các chất liệu khác? Xét về mặt vật lí, tre vốn nhẹ, nên khi phóng đi sẽ lao nhanh, lao vun vút, và từ tốc độ thực tế ấy liên tưởng đến tôc độ con thuyền và khả năng phản ứng của ông lái đò, ta mới thấy hết cái tài trí và quyết đoán của ông. Làm sao không say mê cho đựơc những đoạn văn như thế? Làm sao không khâm phục một tài năng văn chương nhường vậy? Nguyễn Tuân quả là một nhà văn hiểu biết sâu sắc về cuộc sống, với ông, đã không biết thì thôi, chứ cái gì đã biết là phải biết đến tường tận, đến tận cùng!
Như vậy, qua cuộc đối đầu với ba trùng vi, Nguyễn Tuân đã khắc hoạ một ông lái đò trí dũng song toàn. Nghệ thuật chủ yếu ở đây vẫn là sự đối lập được khai thác tối đa giữa thiên nhiên hung vĩ, dữ dội và con người tuy nhỏ bé nhưng bất khuất, tài trí, dám chinh phục thiên nhiên và đã chinh phục được thiên nhiên, nâng tầm vóc con người lừng lững, tuyệt đẹp, sánh tầm cùng vũ trụ. Nhưng vẫn phải kể đến những thủ pháp nghệ thuật miêu tả độc đáo, sự am hiểu tường tận và phát huy một cách uyển chuyển nhịp nhàng tri thức các bộ môn khác như địên ảnh, võ thụât, quân sự, đua xe, cả kiến thức địa lí và văn học. Chính điều đó đã làm cho lượng thông tin trong đoạn văn, dù rất nhiều, có thể mở mang tri thức cho người đọc, thực hịên chức năng nhận thức của văn chương là trở thành cuốn sách giáo khoa của đời sống một cách xuất sắc, mà vẫn không làm mất đi cái uyển chuỷên sống động của câu văn. Uyên bác, nhưng trước hết đó vẫn là văn chương, là nghệ thuật, câu văn vẫn giữ được vẻ gợi cảm và sức hút riêng của nó. Có thể nói, đoạn trích này nói riêng và tác phẩm Người lái đò sông Đà nói chung, đã làm giàu thêm kiến thức cho người đọc bằng con đuờng đi từ trái tim, nên kiến thứ nhớ lâu, nhớ bền, và có thể áp dụng đựơc khi cần. Ngoài ra, cũng không thể không nhắc đến nghệ thụât dùng từ điêu luyện vào loại bậc thầy của Nguyễn Tuân, cũng như không thể không nhắc đến những câu văn co duỗi nhịp nhàng như có khớp nối, đã làm nên hình hài sức vóc đẹp, sống động, cho hình tượng ông lái đò!
Nhưng ông lái đò còn có những phẩm chất khác, khác với phẩm chất của một người dũng tướng khi đối mặt với ba trùng vi thạch trận ở trên, đó là phẩm chất của một nghệ sĩ, khi tất cả kí ức về một buổi vựơt thác cực nhọc “tan xèo xèo trong trí nhớ” (lại là một chi tiết đắt giá của thủ pháp địên ảnh), và ông lái đò cùng mọi người vào hang, nghỉ ngơi, tuyệt nhiên họ không nhắc đến hiểm nguy vừa qua, xem như một chuỵên bình thường của cuộc sống hằng ngày. Vậy đấy, công việc hiểm nguy dường vậy mà chỉ xem như vịêc bình thường của cuộc sống! Còn gì dũng cảm hơn thế? Hình tựơng nhân vật ông lái đò là một hình tựơng nhân vật đặc sắc, vì không chỉ thể hịên nét đẹp của một ông lái đò mà còn khái quát đựơc vẻ đẹp của người lao động, tôn vinh người lao động. Tại sao ông lái đò không tên? Bởi ông đã hoà vào những người lao động khác trên Tây Bắc, cũng như trên đất nước hình chữ S này, những con người cần cù, nhẫn nại, tài trí song toàn, những con người yêu lao động, ngày đêm xây dựng Tổ quốc, những con người – “chất vàng mười” quí giá của Tổ quốc!
Và khi tác phẩm – bộ phim ấy kết thúc, hình tựơng nhân vật ông lái đò lui vào sâu trong trí nhớ, lòng ta không khỏi nghĩ về Nguyễn Tuân với niềm cảm mến. Quả vậy, chẳng thay đổi gì, niềm yêu thích của ông vẫn là cái đẹp, chất tài hoa nghệ sĩ, phong ba sóng gió và những tài năng xuất chúng. Với Nguyễn Tuân, ông lái đò cũng là một nghệ sĩ, vì sự thuẩn thục điêu luỵên của ông đã biến vịêc lái đò thành một nghệ thụât! Và nghệ thuật xây dựng nhân vật của Nguyễn Tuân thực thần diệu và điêu luỵên, đã tạo ra những phép so sánh, nhân hoá vượt qua mọi thủ pháp so sánh, nhân hoá thông thường, làm nên một tài năng Nguyễn Tuân, làm nên một hình tựơng ông lái đò thành công, đầy sức sống.
Dòng thời gian là người bạn nghiệt ngã của trí nhớ và những người hay hoài nịêm… Thụân theo dòng chảy vô thuỷ vô chung của nó, tất cả như mờ dần, nhoà dần, mất hút vào quên lãng như chiếc lá tịnh lại nơi cội cây. Nhưng ta sẽ không quên, chắc chắn sẽ không quên một hình tượng ông lái đò tài hoa trí dũng và một Nguyễn Tuân tài hoa, uyên bác. Ta không quên, vì chính sức sống nội tại mãnh lịêt của hình tựơng, nhưng cũng một phần là ở tài năng Nguyễn Tuân trong việc xây dựng nhân vật, một tài năng độc đáo, tài tình!
“Nghệ thuật nằm ngoài sự băng hoại của thời gian, chỉ mình nó không thừa nhận cái chết”(Sedrin)
TRẦN LÊ DUY
(Học sinh 12 Chuyên Văn trường THPT Nguyễn Thượng Hiền, niên khóa 2008-2011)